مقدمه :

ایران کشوری ممتاز و با رتبه بالا از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی و دارای 11 اقلیم از 13 اقلیم شناخته شده جهانی است. براساس نظر گياه شناسان و پژوهشگران، تعداد گونه هاي گياهان دارویی ايران در حدود 8000 گونه است که از نظر تنوع گونه ها حداقل دو برابر قاره اروپاست.  تحقيقات نشان داده است كه بيش از 2300 گونه از گياهان كشور داراي خواص دارويي، عطري، ادويه اي و آرايشی ـ بهداشتی هستند.

حدود 1728 گونه از اين گياهان به عنوان گياهان بومي ايران مي باشند، منحصرا در سرزمين ايران رويش كرده و به عنوان يك ظرفيت انحصاري در كشور محسوب می شوند. در اكثر كشورهاي توسعه ي‏افته، طب سنتی در ابعاد مختلف تحت حمايت دولت قرار گرفته و سهم خوبي از تأمين سلامت مردم را در سيستم سلامت كشور به عهده گرفته است.

تنوع گونه­ های گیاهی و برخی گونه ­های منحصر به فرد ایران باعث شده تا شرکت­ های مهم داروسازی در کشورهای پیشرفته به مواد اولیه برخی از گیاهان دارویی کشور از جمله زعفران، زیره، آویشن و مرزه به شدت وابسته باشند.

با توجه به افزايش حجم تجارت جهاني گياهان دارويي و فرآورده هاي آن، پیشینه غنی ایران در طب سنتی و نیز اين كه در نقشه جامع علمي كشور، گياهان دارويي در اولويت الف حوزه علوم پايه و كاربردي و طب سنتي در اولويت ب حوزه سلامت قرار گرفته اند، بديهي است براي هدايت حركت احياء و توسعه گياهان دارويي و طب سنتي ايران با استفاده بهينه از تمامي منابع ملي ، داشتن يك سند علمي كه به همه نكات لازم توجه كافی مبذول داشته باشد امري واجب و اجتناب ناپذير است.

واردات گیاهان دارویی به ایران :

برخی از گیاهان دارویی به شکل اسانس و عرقیات از کشورهای مختلف وارد کشور می شود. این گیاهان حتی به عنوان ادویه به ایران وارد گردیده و به فروش می رسند. 

گیاهان دارویی وارداتی مانند زردچوبه، فلفل، مارچوبه، فلفل سیاه، زیره و غیره می باشد. این گیاهان که بیشتر به صورت ادویه و اسانس وارد می گردند از کشورهای مانند افغانستان ، هندوستان  و پاکستان وارد می شود.

با وجود غنی بودن ایران در زمینه تولید گیاهان دارویی، اما باز هم زمزمه‌هایی از واردات در این زمینه به گوش می‌رسد اما با توجه به غنی بودن کشور ایران از گیاهان دارویی ، واردات گیاهان دارویی به تا حد زیادی کاهش پیدا کرده است.

واردات غیر رسمی ( قاچاق ) :

بر طبق آمار غیر رسمی، تا چندی قبل سالانه چندین هزار تن گیاهان دارویی به صورت قاچاق به کشور وارد می شده است که بخش عمده آن از طریق مناطق هم مرز با کشورهای پاکستان و افغانستان بوده است که در دو سال اخیر به دلیل کنترل بر نقاط مرزی، این واردات به شدت محدود شده است.

گیاهانی همچون برگ سنا، چای ترش، انواع صمغ های مورد استفاده در طب سنتی، زنیان، آنیسون، بذر شوید، بذر ریحان و بالنگو و … جزء این دسته از گیاهان دارویی هستند که تا چندی قبل به صورت قاچاق از مرز پاکستان وارد می شده اند. اما متاسفانه هیچ آماری از این نوع واردات در دست نیست.

صادرات گیاهان دارویی :

در سال 1377 ایران رتبه اول را در صادرات گیاهان دارویی داشته و سال 1382 ایران پنجمین صادرکننده گیاهان دارویی بود که به دلیل وجود برخی مشکلات به رتبه 32 تنزل پیدا کرده و هم اکنون ایران بیشترین صادرات زعفران ، گل محمدی ( صادرات گل محمدی )، شیرین بیان و گشنیز را دارد که 80 تا 90 درصد صادرات گیاهان دارویی از کشور به صورت فله‌ای و تنها 10 درصد به صورت اسانس و عصاره بوده است.

مهمترین گیاهان دارویی صادراتی ایران در سال ‏های اخیر شامل :

زیره سبز، آویشن، بادرنجبویه، انیسون، بابونه، اسفرزه، بومادران، گل ختمی، زوفا، مریم گلی، کتیرا، آنغوزه ( صادرات گیاه آنغوزه )، شیرین بیان، تلخ بیان، مورد، برگ کنار، سقز، علف گاوزبان، آنغوزه و گل ساعتی، باریجه ( صادرات باریجه )، زدو، موسیر، مستکی، وشا، انچوچک، گز علفی، شکر تیغال، برگ کنار، حنا و انزروت است که به کشور‏های آلمان، آمریکا، انگلستان، فرانسه، مجارستان، پاکستان، هند، چین، ترکیه، بحرین، کویت، قطر، کانادا، سوئد است.

بیشترین حجم صادرات گیاهان دارویی ایران به کشورهای پاکستان و امارات و پس از آن آلمان ، ژاپن و چین صورت می گیرد.

عمده صادرات گیاهان دارویی :

زعفران ، شیرین‌بیان، صمغ‌های طبیعی و عرقیات و گلاب بیشترین اقلام صادراتی ایران به سایر کشورها محسوب می‌شود. بالاترین سطح زیرکشت گیاهان دارویی متعلق به زعفران است، که ۱۰۸ هزار هکتار زعفران در سطح کشور کشت می‌شود. بعد از زعفران نیز زیره‌ها، رازیانه، موسیر، گل محمدی، گشنیز و شیرین بیان نیز بیشترین سطح زیرکشت و صادرات را به خود اختصاص دادند.

نهادهای مسئول در صادرات گیاهان دارویی :

در تولید و صادرات گیاهان دارویی، نهاد های مختلفی فعال هستند. از جمله وزارت بازرگانی ، وزارت صنایع که بعد از برداشت محصول در زمینه ی آماده سازی و تبدیل محصولات نقش اساسی ایفا می کند. همچنین وزارت بهداشت برای تبدیل این گیاهان به دارو و فرهنگ سازی برای استفاده از این تولیدات فعالیت می کند.

۱- ضعف در برندینگ :

با توجه به پتانسیل های بالای کشور در زمینه تولیدات گیاهان دارویی ، یکی از مشکلات اصلی کشور در زمینه تولید گیاهان دارویی نبود « برند » است. این درحالیست که در سایر کشورها از گیاهان داخلی ما برند می سازند و با هزینه ای دوبرابر صادر می کنند.

از عمده ترین مشکلات موجود بر سر راه رشد و توسعه گیاهان دارویی ، بازاریابی محصولات آن است. بازاریابی صحیح سبب می شود تا محصولات براساس نیاز مصرف کنندگان تولید و به نحو بهداشتی و موردپسند در اختیار آنان قرار گیرد. عملیات بازاریابی شامل انبارداری ، حمل و نقل ، درجه بندی ، بسته بندی و تبدیل است. در سازمان بازاریابی نیز تولیدکنندگان ، واسطه ها و مصرفکنندگان نقش عمده را ایفا می نمایند. در ادامه جهت آشنایی با برند سازی بین المللی ، به مقاله برند سازی بین المللی سایت مراجعه نمایید.

۲- بسته بندی گیاهان دارویی :

به دلیل عدم توجه در بخش بسته بندی ، صادرات این گیاهان فقط به صورت فله ای در ایران با سود بسیار اندک انجام می شود و در کشورهای دیگر بسته بندی شده و با نام همان کشور، مثلا کشور امارات با قیمت بالاتری به بازارهای جهانی عرضه می شود. عدم بسته بندی مناسب با هر گیاه در طول فرآیند توزیع و حمل و نقل و صادرات گیاهان دارویی باعث کاهش کیفیت گیاهان دارویی ایران در مقایسه با تولیدات سایر کشورها می گردد و همین امر از دست دادن بازارهای سودآور و پویای جهانی را برای کشورمان به همراه دارد.

بخشی از گیاهان دارویی مورد نیاز به کشور وارد می شوند که بر اثر عرضه نامناسب خواص درمانی آنها کاهش می یابد. اغلب گیاهان دارویی خشک وارداتی هستند و بنابراین تا رسیدن به دست مصرف کننده زمان زیادی از جمع آوری آنها گذشته است.

به همین دلیل خواص درمانی این گیاهان به شدت کاهش می یابد و در اکثر موارد به کلی از بین می رود. عدم اثر بخشی گیاهان دارویی اغلب به علت مسن بودن گیاه مورد استفاده است. زیرا با گذشت گیاه از سن خاصی، اثرات درمانی و شفا بخش آن از بین می رود و وقتی که گیاهان دارویی از ایران صادر می شود

متاسفانه به دلیل نبود بسته بندی مناسب برای گیاهان دارویی و بی توجهی به آن، اکثر مردم اطلاعاتی در این باره ندارند و به آن بی توجه اند. بسته بندی گیاهان دارویی باید به گونه ای طراحی شود که نه تنها از نظر اقتصادی بلکه از نظر بهداشت و درمان در جایگاه مناسبی قرار گیرد.

از آنجایی که طعم و مزه رابطه مستقیمی با رنگ ها دارد، برای بسته بندی گیاهان دارویی می توان از رنگ و حتی نوع بسته بندی کمک گرفت.

۳- خام فروشی :

بی توجهی به صنعت گیاهان دارویی به گونه ای است که گیاهان خام دارویی به کشورهای دیگر صادر و سپس به صورت محصولات فرآوری شده و داروهای گیاهی به کشور وارد می شود. این درحالی است که قانونمند و ضابطه مند کردن نحوه تولید و عرضه گیاهان دارویی می تواند برای کشور ارزآوری مناسبی را داشته باشد.

خام فروشی را می‌توان معنای واقعی از دست دادن ثروت عنوان کرد. همان‌طور که فروش نفت خام به‌عنوان فروش ثروت کشورها شناخته می‌شود، هر محصول دیگری اگر به‌صورت خام صادر شود، ثروت ازدست‌رفته محسوب خواهد شد. مواد خام پس از هرگونه تغییر شکل و تبدیل به محصولی تازه، قیمت واقعی خود را به‌دست می‌آورد.

درصورتی‌که خام فروشی مدیریت نشود، مواد خامی مانند گیاهان دارویی از کشور ما به دیگر کشورها صادر می‌شود و آنجا با تبدیل به محصولات دارویی هویت خود را به‌دست می‌آورند. این اتفاق درنهایت موجب متضرر شدن کشور ما خواهد شد.

با وجود خام فروشی زراعت گیاهان دارویی نیز امروزه با مشکلات اقتصادی مواجه است. چراکه وقتی این گیاهان به صورت فله به فروش می‌رود برای تولید کننده آن نیز به‌صرفه نخواهد بود. درحالی‌که با تبدیل آن به فرآورده‌های دارویی ارزش افزوده خوبی به دنبال خواهد داشت.

لیست محصولات گیاهی و دارویی مجاز و غیر مجاز جهت صادرات :

گمرک ایران در بخشنامه ای به گمرکات سراسر کشور ضوابط صادرات محصولات و گیاهان دارویی را اعلام کرد.این اقلام در وزارت جهاد کشاورزی و بر اساس بررسی آخرین وضعیت گونه های تهدید شونده و در حال انقراض و ذخایر ژنتیکی کشور تهیه و به گمرک ارسال شده است؛ در این فهرست انواع گیاهان و محصولات دارویی در دو طبقه اقلام ممنوعه ، مجاز دسته بندی شده اند. در ادامه، جهت مشاهده ضوابط صادرات محصولات و گیاهان دارویی ، وارد شوید.

دریافت مجوزهای لازم برای تولید و صادرات گیاهان دارویی :

برای شروع کار باید مجوزهای لازم را از چند نهاد اخذ کرد. این گونه فعالیت ها چون رابطه مستقیمی با سلامت و تندرستی افراد جامعه دارند سختگیری بیشتری در این خصوص می شود. اگر سرمایه گذاران قصد داشته باشند به صورت صنعتی و انبوه تولید داشته باشند، باید از وزارت صنعت ، معدن و تجارت ، وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی (معاونت غذا و دارو) و وزارت جهادکشاورزی مجوزهای لازم را دریافت کنند.

 ضمن اینکه گواهی و تاییدنامه هایی هم از سازمان های محیط زیست و اداره استاندارد باید دریافت شود.

اگر قرار به مشارکت با شرکت های دانش بنیان باشد باید تاییدیه معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری را هم ضمیمه کرد. ضمن اینـــکه برای تمدیــد گواهــینامه های ســاخت و بهره بــرداری در سررسیدآن به موقع تمدید شود.

اگر سود بیشتر می خواهید:

اگر به دنبال سود بیشتر هستید فراوری گیاهان دارویی را فراموش نکنید که نه تنها ارزش افزوده محصولاتتان را افزایش می دهد بلکه دردسرهای انبارداری بسیار کمتری نیز دارد و شما مجبور نمی شوید به دلیل شرایط سخت انبارداری بعضی از گیاهان دارویی ، محصولتان را زیر قیمت بفروشید و متضرر شوید.

سرمایه مورد نیاز برای احداث یک واحد تولیدی در زمینه داروها و فرآورده های گیاهی بسیار هزینه بر است و به بیش از 2میلیارد تومان سرمایه اولیه نیاز دارد. البته برخی شرکت ها که در سال های قبل تاسیس شده اند با سرمایه کمتری شروع به کار کرده اند. فضای مورد نیاز برای این کار حداقل 500 مترمربع به اضافه انبار است.

بیشترین هزینه برای تهیه و تجهیز واحد تولیدی صرف می شود که یک خط تولید نوپا شکل بگیرد. البته باید در نظر داشت که فقط به تولید یک محصول اکتفا نشود چون به هیچ عنوان صرفه اقتصادی ندارد. بیشتر شرکت ها واحدهایی را زیرمجموعه خودشان دایر کرده اند که به عنوان تحت پوشش فعالیت می کنند. به این خاطر که بتوانند بخشی از نیازهای مالی را به این صورت تامین کنند. در هر حال با توجه به سودآور بودن این محصولات و فرآورده های گیاهی دارویی ، راه اندازی یک خط تولید نیاز به سرمایه کافی و تخصص شاغلان آن دارد.

تحلیل وضعیت تجاری گیاهان دارویی در بازارهای جهانی :

گیاهان .دارویی در گمرک. جهانی با کد تعرفه (HS Code) به شماره ۱۲۱۱ شناخته می شود. این. کد شامل .گروه. نباتات، اجزای نباتات، دانه .و میوه، از .انواعی که بیشتر. در عطرسازی، داروسازی، برای .مصرف حشره‌کشی، انگل­. کشی یا همانند به .کار می‌رود؛ تازه ، سرد .کرده، منجمد. یا خشک کرده، حتی .بریده شده، خرد .شده یا پودر شده .می باشد. شناخت. گیاهان دارویی .صادراتی یکی از .مهم ترین عوامل. صادرات است.

جمع بندي :

اگرچه تاکنون. به دلیل نداشتن .ساختار نظام­. یافته و مدون و. همچنین نبود سیاست­گذاری. هماهنگ و یکپارچه .به منظور .رشد و توسعه. صنعت گیاهان .دارویی اقدام جدی و موثری .برای بهره ­مندی. از ظرفیت و پتانسیل­ های. خدادادی تولید .گیاهان دارویی .در کشور صورت. نگرفته است، اما به دلیل. استقبال روزافزون. جهانی در استفاده از داروهای..گیاهی و همچنین توجه و تلاش .کشورهای پیشرفته. برای سرمایه­ گذاری .و تولید انبوه گیاهان. دارویی، ضروری. است.

با توجه به توان و ظرفیت تولید گیاهان دارویی در کشور و همچنین مزیت رقابتی این صنعت در اقتصاد ، برای ورود در عرصۀ چنین اقتصاد بزرگی از هم اکنون سرمایه ­گذاری­ های لازم را در زنجیرۀ ارزش، جهت تولید حداکثری ارزش افزودۀ گیاهان دارویی، پایه گذاری کرد و از مزیت­ ها و فرصت­ های آن برای توسعه صادرات غیرنفتی، رشد اشتغالزایی، درآمدزایی و … کشور بهره جست. 

مقالات مرتبط